بخش کلتوری افغان جرمن آنلاین

گوهر شاد بیگم

یکی از زنان بزرگ در تاریخ افغانستان قرن نهم هجری

ملکه گوهرشاد بیگم معروف به «گوهرشاد آغا» از زنان اشراف و از نامداران و سیاستمداران دوره تیموریان در افغانستان است. گوهر شاد بیگم ازمادر  «بانو خان‌زاده بیگم ترخان» وپدر «غیاث‌الدین تَرخان»  در۷۸۰  قمری بدنیا آمد.

لقب «تَرخان» را چنگیز شخصاْ به  پدر گوهرشاد خانم داده بود  زیرا پدر او «غیاث‌الدین تَرخان» یکی از سرداران با منصب خاصی در دستگاه امرای ماوراءالنهر و خراسان بوده است که دارندهٔ این منصب، واسطه میان سلطان و مردم بوده، و به خاطر حشمت و نفوذی که داشته، بدون رعایت نوبت و رخصت، نزد سلطان بار یاب میشد.

گوهر شاد آغا که تحت نظارت پدر دانشمند بزرگ شده بود  دختر با وقار خردمند، ادب دوست  ، هنرپرور، بااحتیاط و باسیاست  و نیکوکار بود.  وصف بزرگی های وی به گوش همه رسیده بود.  شهزاده شاهرخ  پسر تیمور گـُرگانی  که خود جوان بسیار منور و بادرایت بود آرزوی ازدواج با اورا عملی ساخت و با گوهر شاد آغا ازدواج نمود. بعد ها که پدرشهزاده  شاهرخ امیر تیمور وفات یافت ،  شهزاده  شاهرخ  چهارمین فرزند امیر تیمور از میان ۳۱  فرزند ونواده  که مدعی سلطنت بودند توانست بزرگترین سلطنت زمان را به همکاری و رهنمایی گوهر شاد بیگم  زن خردمند، همسر وشریک زندگی اش از آن خود سازد.  این زوج دانشمند  ومقتدر به مدت ۴۳ سال بر مناطق وسیعی از فارس  و افغانستان حکمرانی کردند و به ارادۀ آنها  پایتخت تیموریان از سمرقند به هرات درسال ۱۴۰۵ م انتقال یافت.

 از آثار و بناهای خیریه‌ای که توسط گوهرشاد خانم بنا شد، مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات و بلخ و دگر شهرهای خراسان مانند مسجد جامع مشهد … بوده و از شاهکارهای هنر معماری و کاشی کاری قرن نهم هجری به شمار می‌روند.

622 سال قبل گوهرشاد آغا، 32 ساله گردنبند الماس نشانش را خرج ساختمان  مسجدي کرد که در ساحه  مشهد امام رضا (رح) بنا شد. اين مسجد در سال ۸۱۸ هـ.ق در زميني به مساحت ۸۷۹۸ متر مربع آغاز ودر سال ۸۲۱ به اتمام رسید.

گوهرشاد همراه با برادرش امیر قره یوسف (۷۹۰ – ۸۰۲ ه‍.ق) که در دربار تیموریان در هرات وزیر بود نقش مهمی در تاریخ اوایل دوره تیموری ایفا کردند.تحت حمایت او، زبان فارسی به عنصر اصلی در دربار تیموریان ارتقاء یافت. گوهر شاد بیگم و همسرش سلطان شاهرخ تیموری، با حمایت بی‌دریغ شان از هنر و جذب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شاعران به دربار در حقیقت احیاء العلوم  زمانه را  به ‌وجود آوردند. گوهرشاد به تاریخ و ادبیات علاقه‌مند بود و مهری هروی، شاعره نامدار قرن نهم هجری، مصاحب و ندیمه او بود.

از آثار و بناهای خیریه‌ای که توسط گوهرشاد خانم بنا شد، مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات افغانستان و مسجد جامع مشهد در ایران بیش از همه اهمیت دارند که در هر دو شهر به نام آن بانوی نیکنام به «مسجد گوهرشاد» موسوم و مشهور می‌باشند.

پس از مرگ شاهرخ میرزا،  بیگم گوهرشاد با وجود کشمکش‌ها و نزاع‌های فراوان داخلی ،  موفق شد نواسۀ مورد علاقه خود را به تاج و تخت بنشاند و برای ده سال عملا فرمانروای امپراتوری بزرگی بود که از دجله تا مرزهای چین امتداد داشت.

این زن نیکوکار پس از خدمات شایان در سن ۸۰ سالگی در نهم رمضان سال ۸۶۱ هجری قمری در جریان قیام میرزا ابوالقاسم بابر در دوره سلطنت سلطان ابوسعید٬ به دسیسهٔ جمعی از امرا و مشاوران سلطان ابوسعید به دستور آن پادشاه در شهر هرات کشته شد .

و در کنار قبر فرزندش شاهزاده بایسنقرمیرزا و همسرش میرزا  شاهرخ ساطان مقتدرتیموری در مجموعه مدرسه و مسجد گوهرشاد هرات به خاک سپرده شد که آرامگاه او هنوز باقی است.

ـــــــــــــــــــــــ