آشنایی با سیف فرغانی
(شاعر قرن هفتم و هشتم هجری)
بی عدالتی ها همیشه در تاریخ تکرار شده و مردم را تحت ستم قرارداده است. اینکه شاعر باید آیینۀ تمام نمای جامعه اش باشد تا حقایق را آنچه که هست در هنرش بیان نماید، مقولۀ است که مولانا سیف الدین فرغانی بکمال از عهدۀ آن بدر شده و بیعدالتی های زمانش را چنان شیوا وروان به تصویر کشیده است که اگر هزاران سال برین شعرنغز بگذرد بازهم تازگی و تاثیرش بالقوه باقی خواهد ماند. روح وروانش شاد ویادش جاویدانه گرامی باد!
ناچار کاروان شما نیز بگذرد
اين بوم محنت از پی آن تا کند خراب بـــــــر دولـــــــت آشيان شما نيز بگذرد
باد خزان نکبت ايـــــــــــام نــــــاگهان بــــــر بـــــاغ و بوستان شما نيز بگذرد
آب اجل که هست گلوگير خاص و عام بــــــــر حلق و بر دهان شما نيز بگذرد
ای تيغ تان چو نيزه برای ستم دراز! ايــــــن تيزی ســــــــنان شما نيز بگذرد
چون داد عادلان به جهان گر بقا نکرد بـــــيداد ظالـــــــــمان شــــما نيز بگذرد
در مملکت چوغرش شيران گذشت و رفت اين عــــوعوی ســـگان شما نيز بگذرد
آن کس که اسپ داشت،غبارش فرونشست گرد سم خــــــــران شما نيز بگذرد
بادی که در زمانه بسی شمع ها بکشت هــــــــــم بر چراغدان شما نيز بگذرد
زين کاروانسرای بسی کاروان گذشت نــــــــــــــــاچار کاروان شما نيز بگذرد
ای مفتخر به طالع مسعود خويشتن! تــــــــــاثير اخـــــــــتران شما نيز بگذرد
اين نوبت از کسان به شما ناکسان رسيد نـــــــــوبت ز نـــاکســـان شما نيز بگذرد
بيش از دو روز نبود از آن دگر کسان بــــــعد از دو روز از آن شما نيز بگذرد
بر تير جورتان ز تحمل سپر کنيم تــــــا سختی ی کــــــمان شما نيز بگذرد
در بـــــــــاغ دولت دگران بود مدتی ايــــن گل؛ ز گلســـــــــتان شما نيز بگذرد
آبی ست ايستاده در اين خانه مال و جاه ايـــــــن آب نـــــاروان شما نيز بگذرد
ای تو رمه سپرده به چوپان گرگ طمع! ايـــــــن گرگی ی شـــبان شما نيز بگذرد
پيل فنا که شاه بقا مات حـــــــــکم اوست هـــــــــم بر پــــــياده گان شما نيز بگذرد
ای دوست! خواهم که به نيکی دعای سيف يک روز بــــــــــر زبان شما نيز بگذرد
مولانا سیف‌الدّین ابوالحامد محمد فرغانی از شاعران قرن هفتم و هشتم هجری بود. وی اصلاًّ از فرغانۀ قندوز امروزه افغانستان میباشد که در دورهٔ سلطهٔ ایلخانان ومغولان به آسیای صغیر(آناتولی بخش از ترکیه امروزی)رفت ودر آنجا زندگی اختیارکرد. مولانا سیف الدین در حالی که نزدیک به هشتاد سال عمرداشت در سال ۷۴۹ هجری ، در یکی از خانقاه‌های آقسرا(نام شهری از ولایت قوینه ترکیه) چشم از جهان بست.
مولانا فرغانی در سخن از سبک خراسانی قرن ششم هجری متأثر بود و به همین دلیل بود که وی را به سرزمین فرغانه و ولایت سمرقند منتسب می‌داشتند. غزل‌های سیف فرغانی که شاید بیشتر متمایل به سیوۀ آن مناطق میباشد، عادتاً وقف بر نقدهای اجتماعی و بیان حقایق عرفانی‌است شیوۀ بیان او به شاعران دیگر سرمشق بوده و است که از مدیحه گویی پرهیز کنند و قناعت پیشه نمایند تا طبع خود را به غزل گویی و ستایش معشوق و یا اندرز معطوف دارند.
بیان نقیصه‌های اجتماعی و برشمردن زشتی‌ها و پلیدی‌های طبقه‌ی فاسد جامعه، در اشعار سیف وضاحت دارد. این نقدهای صریح و جدّی، خالی از هزل و مطایبه بوده کلام او ساده ، روان وقاطع است. سیف درغزل ترکیبات بسیار جالب دارد که مختص به خودش میباشد.قصیدۀ فوق ، یکی از معروف‌ترین عکس العمل‌های اجتماعی اوست که در زمان حملۀ مغول‌ها به سرزمین اصلی اش آریانا یا افغنستان امروزه سروده شده است. سیف فرغانی مسلمان و در مذهب سنی حنفی بود. برای آشنایی بیشتربا کار کرد های سیف در ذیل بطور نمونه به دوغزل در یک ردیف توجه نمایید.
سلطنت عشق
اگر دل است به جان می‌خرد هوای تــو را و گـــر تن است به دل می‌کشد جفای تــو را
به یاد روی تو تــا زنده‌ام هـــمی گـــــــریم کــه آب دیـــده کشـد آتش هـــوای تـــــــو را
کلید هشت بهشت ار به من دهد رضــوان نـه مــردم ار بگــذارم در ســرای تـــــــو را
اگر به جان و جهانم دهد رضای تــو دست بـه ترک هــردو به دست آورم رضای تو را
بگیر دست من افتاده را کــه در ره عــشق بــه پای صدق به سر می‌بـرم وفای تــــو را
چه خواهی از من درویش چـــون ادا نکند خــراج هــــر دو جهان نـیمهٔ بهای تـــــو را
برون سلطنت عشق هــــر چـــــه پیش آید درون بـــدان نشود ملتفت گـدای تـــــــــو را
سزد اگر ندهــد مهر دیــــــــــــگری در دل که کس به غیر توشایسته نیست جای تو را
مـــرا بلای تو از محنت جهان بـــــــــرهاند چــــــگونه شکر کنم نعمت بـلای تـــــــو را
اگر چه رای تــــــو در عشق کشتن من بود برای خویش نکردم خــلاف رای تــــــــو را
به دست مـــــــــردم دیده چو سیف فرغانی به آب چشم بشستیم خــــاک پای تــــــــو را
بی‌شمایی
ای بــــدل کرده آشنایی را برگزیده ز ما جدایی را
خوی تیز از برای آن نبود کـــــــــه ببرند آشنایی را
در فراقت چو مرغ محبوسم کی تصور کند رهایی را
مژه در خون چو دست قصاب است بی تو مر دیــده‌ی سنایی را
شمع رخساره‌ی تو می‌طلبم همچو پروانه روشنایی را
آفتابی و بی تو نوری نیست ذره‌ای این دل هوایی را
عندلیبم بجان همی جویم برگ گل دفع بی‌نوایی را
چاره‌ی کارها بجستم و دید چاره وصل است بی‌شمایی را
بی‌جمالت چو سیف فرغانی
ترک کردم سخن سرایی را